הוּא הָיָה אוֹמֵר. הלל הזקן (וראו עליו לעיל א, יב). המאמר שלפנינו מורכב משורה של משפטים קצרים בעלי מבנה לשוני קבוע, כאשר תחילה מדובר בחמישה עניינים שליליים, ולאחר מכן בארבעה חיוביים. מתברר כי גם דבר שהוא בעל פוטנציאל שלילי הוא דבר טוב עד מידה מסוימת, אם יודעים את גבולותיו, אך לדברים חיוביים אין כל גבול! Ele costumava dizer. Hillel HaZaken (e veja sobre ele acima, I, 12). O texto diante de nós é composto por uma série de frases curtas com estrutura linguística fixa, onde inicialmente são abordados cinco assuntos negativos, seguidos por quatro positivos. Fica evidente que até mesmo algo com potencial negativo pode ser bom até certo ponto, se soubermos seus limites, mas para as coisas positivas não há limite algum!
מַרְבֶּה בָשָׂר מַרְבֶּה רִמָּה. ככל שאדם מרבה באכילה ובשתייה וגופו הולך ומשמין, כך הוא משמש, לאחר מותו, כמאכל רב יותר לרימה (=תולעים) האוכלת את בשרו. מאמר בוטה זה מגנה את הזלילה והרעבתנות, ומצביע באירוניה על תרומתן אך ורק לתולעים הנוגסות בבשר הנפטרים. אכילה מתונה ובמידה הראויה היא הדבר הנכון. מַרְבֶּה בָשָׂר מַרְבֶּה רִמָּה. Quanto mais uma pessoa come e bebe e seu corpo vai engordando, mais ela serve, após sua morte, como alimento abundante para os vermes que consomem sua carne. Essa declaração crua condena a gula e a voracidade, apontando ironicamente que sua contribuição é apenas para os vermes que roem a carne dos falecidos. Comer de forma moderada e na medida certa é o correto.
מַרְבֶּה נְכָסִים מַרְבֶּה דְאָגָה. ככל שאדם צובר עוד ועוד נכסים, כך הוא מקדיש זמן רב יותר לשמירתם ולהחזקתם, וסופו שהוא נעשה חסר מנוח מרוב דאגה (וראו להלן). מַרְבֶּה נְכָסִים מַרְבֶּה דְאָגָה. Quanto mais uma pessoa acumula bens, mais tempo dedica à sua guarda e manutenção, e seu fim é tornar-se inquieto de tantas preocupações (e veja adiante).
מַרְבֶּה נָשִׁים מַרְבֶּה כְשָׁפִים. רק כאן נזכר עניין הכישוף במסכת אבות, ומאמר זה, הנשמע בימינו כפוגע בנשים, מצדיק דיון נפרד (וראו להלן). מַרְבֶּה נָשִׁים מַרְבֶּה כְשָׁפִים. Somente aqui o tema da feitiçaria é mencionado em Pirkei Avot, e essa frase, que hoje soa ofensiva às mulheres, justifica uma discussão separada (e veja adiante).
מַרְבֶּה שְׁפָחוֹת מַרְבֶּה זִמָּה. לפי התלמוד הבבלי (פסחים קיג ע"ב) ציוה כנען, ראשון העבדים בעולם, את צאצאיו, העבדים: "אהבו את הגזל, ואהבו את הזימה, ושנאו את אדוניכם, ואל תדברו אמת". מאמר זה נותן ביטוי בוטה ליחסם השלילי של חז"ל כלפי עבדים ושפחות (נוכריים), אשר יש לחשוד בהתנהגותם, ואליהם מתייחס הלל כשהוא מצביע על הקלקול האפשרי מיחסי מין שבין השפחות לבין אנשים שונים. והוא הדין בהמשך הדברים, במשפט מַרְבֶּה שְׁפָחוֹת מַרְבֶּה זִמָּה. De acordo com o Talmud Babilônico (Pesachim 113a), Canaã, o primeiro servo do mundo, ordenou a seus descendentes, os escravos: "Ame o roubo, ame a imoralidade, odeie seu senhor, e não fale a verdade". Essa declaração expressa claramente a visão negativa de Chazal sobre servos e servas (não-judeus), aos quais se deve suspeitar de seu comportamento, e é sobre eles que Hillel se refere ao destacar a possível corrupção das relações sexuais entre as servas e diferentes homens. Da mesma forma ocorre na continuação, no versículo:
מַרְבֶּה עֲבָדִים מַרְבֶּה גָזֵל. המתייחס אף הוא בשלילה אל העבד הנוכרי ורואה אותו כמי שגוזל את רכוש אדוניו, בין שהוא פוגע בו במזיד, בין שאיננו עובד כראוי וגורם לו הפסדים. והנה, רבי עובדיה מברטנורא (בן המאות החמש־עשרה והשש־עשרה) מסביר כי לחלקה הראשון של משנתנו סדר פנימי הדרגתי: "בתחילה אדם מקשט עצמו ואוכל ושותה ומרבה בשר, ואחר כך מבקש להרבות נכסים. ולאחר שהרבה נכסים, ורואה שיש בידו סיפוק [=אפשרות כלכלית] לפרנס נשים רבות, הוא מרבה לו נשים. ולאחר שהרבה נשים, כל אחת צריכה שפחה שתשמשנה, הרי מרבה שפחות. וכיון שיש לו בני בית [=נשים ושפחות וכיוצא בהם] מרובין, צריך לשדות וכרמים לספק יין ומזון לבני ביתו, ומרבה עבדים לעבוד השדות והכרמים". לפי פירוש מעניין זה – ברוח "עבירה גוררת עבירה" – כאשר אדם מרבה בדבר שאין להרבות בו, הרי שאין הוא רק מביא על עצמו את תוצאתו השלילית של ריבוי זה, אלא אף מכניס את עצמו למסלול שאין לצאת ממנו, מסלול המאלץ אותו להמשיך ולהרבות בדברים נוספים. – עד כאן עסק הלל בדברים שליליים שעיקרם חומרי־גופני, ומכאן הוא עובר לעניינים חיוביים־רוחניים שאין להם מידה ושיעור כלל, והם לקוחים מעולם בית המדרש מכאן ומיחסים שבין אדם לחברו מכאן. עם זאת ראוי להעיר שבכתבי יד טובים נזכר רק עניין לימוד התורה. מַרְבֶּה עֲבָדִים מַרְבֶּה גָזֵל. Também este se refere negativamente ao servo não-judeu, vendo-o como alguém que rouba o patrimônio de seu mestre, seja intencionalmente prejudicando-o ou por não trabalhar adequadamente, causando prejuízos. E eis que Rabi Ovadia MiBartenura (do século XV e XVI) explica que a primeira parte de nossa mishná tem uma ordem interna progressiva: "Primeiro, uma pessoa se enfeita, come e bebe, e aumenta sua carne, depois busca aumentar seus bens. Após acumular bens e ver que tem meios [condições financeiras] para sustentar muitas esposas, ele aumenta suas mulheres. Depois de aumentar suas mulheres, cada uma precisa de uma serva para servi-la, então ele aumenta o número de servas. E quando possui muitos membros da casa [esposas, servas e outros], precisa de campos e vinhas para fornecer vinho e comida para sua casa, e aumenta o número de servos para trabalhar nos campos e vinhas". De acordo com essa interpretação interessante – no espírito de "uma transgressão leva a outra" – quando uma pessoa exagera em algo que não deve ser exacerbado, não só traz sobre si os resultados negativos desse excesso, mas também entra em um caminho sem volta, forçando-o a continuar aumentando outras coisas. – Até aqui Hillel tratou de assuntos negativos de natureza material-corporal, e agora passa para questões positivas-espirituais que não têm limite ou medida, retiradas do mundo da Beit Midrash e das relações interpessoais. Contudo, vale observar que em bons manuscritos é mencionado apenas o estudo da Torá.
מַרְבֶּה תוֹרָה מַרְבֶּה חַיִּים. על יסוד פסוקים כגון "כי אורך ימים ושנות חיים ושלום יוסיפו לך [דברי התורה]" (משלי ג, ב) או "עץ חיים היא למחזיקים בה" (משלי ג, יח), הנדרש במקומות רבים על התורה, הנותנת חיים ללומדיה. מַרְבֶּה תוֹרָה מַרְבֶּה חַיִּים. Baseado em versículos como "Pois eles aumentarão dias e anos de vida e paz te serão acrescentados [palavras da Torá]" (Mishlei 3:2) ou "Árvore da vida é para aqueles que nela se apoiam" (Mishlei 3:18), interpretados em muitos lugares como referindo-se à Torá, que dá vida aos que a estudam.
מַרְבֶּה יְשִׁיבָה מַרְבֶּה חָכְמָה. מי שמרבה לשבת במסגרות שבהן לומדים תורה ("ישיבה", אם כי לא בדיוק במובן המקובל היום), סופו שחכמתו גדלה והולכת, ודבר זה ניתן לומר על התלמיד והמורה גם יחד. מַרְבֶּה יְשִׁיבָה מַרְבֶּה חָכְמָה. Quem multiplica sentar-se em contextos onde se aprende Torá ("yeshiva", embora não no sentido moderno), terá sua sabedoria crescendo continuamente, e isso pode ser dito tanto para o aluno quanto para o professor.
מַרְבֶּה עֵצָה מַרְבֶּה תְבוּנָה. מי שמרבה לשמוע בעצתם של אחרים, חכמים ומבוגרים ממנו, סופו שגם הוא בעל תבונה גדולה יותר. מַרְבֶּה עֵצָה מַרְבֶּה תְבוּנָה. Quem multiplica ouvir os conselhos dos outros, sábios e mais velhos que ele, acabará sendo alguém de grande discernimento.
מַרְבֶּה צְדָקָה מַרְבֶּה שָׁלוֹם. כי גמילות חסדים בין אדם לחברו (היא ה"צדקה") מרבה יחסי רעוּת וידידות בעולם, וכבר אמר הנביא ישעיהו כי "והיה מעשה הצדקה שלום" (לב, יז). – כמעין נספח למאמר זה מובא מאמר נוסף של הלל, אשר שני חלקיו משלימים זה את זה, ואפשר לפרשו כנובע מכל מה שבא לפניו: מַרְבֶּה צְדָקָה מַרְבֶּה שָׁלוֹם. Pois a prática da bondade entre as pessoas (essa é a "tzedaká") multiplica laços de amizade e companheirismo no mundo, e já disse o profeta Yeshayahu que "a obra da retidão será paz" (32:17). – Como um tipo de apêndice a esta declaração, outro ditado de Hillel é apresentado, cujas duas partes se complementam, e pode ser interpretado como derivado de tudo o que veio antes:
קָנָה שֵׁם טוֹב – קָנָה לְעַצְמוֹ. קָנָה לוֹ דִבְרֵי תוֹרָה – קָנָה לוֹ חַיֵּי הָעוֹלָם הַבָּא. המרבה בתורה, עצה, ישיבה וצדקה (והממעט באכילה, נשים וכו') זוכה בשל כך הן לשם טוב בעולם הזה והן לזכויות רבות המבטיחות את עתידו הנפלא בעולם הבא. קָנָה שֵׁם טוֹב – קָנָה לְעַצְמוֹ. קָנָה לוֹ דִבְרֵי תוֹרָה – קָנָה לוֹ חַיֵּי הָעוֹלָם הַבָּא. Quem multiplica em Torá, conselho, yeshivá e tzedaká (e diminui em comer, mulheres, etc.) merece tanto um bom nome neste mundo quanto grandes recompensas que garantem seu futuro maravilhoso no Mundo Vindouro.
מה מרבה מי שמרבה נכסים? O que multiplica quem multiplica bens?
אף על פי שרוב בתי האב בישראל חושקים בנכסים אשר יעמדו לרשותם (דירה ומכונית, מכשירים חשמליים ועוד), אין ספק כי כולם יודו כי "מרבה נכסים" אכן "מרבה דאגה", כיוון שעלינו לדאוג למצבם התקין של הנכסים, לבטח אותם לשעת רעה, לשמור עליהם מפני פגעים שונים, לתחזק, לתקן ולשפץ. חברות ביטוח וחברות שמירה, שיפוצניקים ובעלי מלאכה רבים מצדיקים את קיומם בניסיון להסיר את נטל הדאגה מעלינו. והנה מתברר כי בכתבי היד של מסכת אבות נמצא הבנות אחרות באשר לשאלה מה בדיוק מרבה בעל הנכסים. לפי גירסה אחת של המסכת: "מרבה נכסים מרבה דוון". המילה "דוון" קרובה למילה "דאבה" שמשמעותה יגון, כאב, צער (ומוכר הוא הביטוי "לדאבוני" שפירושו: לצערי). בעל הנכסים יעמוד לא פעם בפני מציאות כואבת ומציקה, בעת שיראה אותם מאבדים מערכם, מתקלקלים, מתיישנים או נגנבים ומושחתים. אך לפי גירסה אחרת: "מרבה נכסים מרבה דיון" או "מרבה דין", רוצה לומר מאבקים משפטיים וסכסוכים מסוגים שונים (מי אינו מכיר את ישיבות ועדי הבתים, סכסוכים בשל מקומות חנייה ועוד כיוצא באלה?), עד שמרבה הנכסים נעשה לעיתים ממש ל"איש מדון". מיעוט נכסים יקטין אפוא את הדאגה, הצער או הדיון המשפטי. Embora a maioria das famílias em Yisrael deseje bens à sua disposição (um apartamento e um carro, eletrodomésticos e mais), não há dúvida de que todos concordarão que "multiplicar bens" realmente "multiplica preocupações", pois precisamos cuidar de seu estado adequado, protegê-los contra danos, mantê-los seguros contra vários perigos, fazer manutenção, reparos e reformas. Empresas de seguro e empresas de segurança, reformadores e trabalhadores múltiplos justificam sua existência tentando remover o fardo das preocupações de nós. E eis que se revela que nos manuscritos de Pirkei Avot encontramos outras interpretações sobre o que exatamente multiplica o possuidor de bens. De acordo com uma versão do tratado: "Multiplicar bens multiplica duen". A palavra "duen" está próxima da palavra "daveh", que significa tristeza, dor, sofrimento (e é conhecida a expressão "leda'evoni", que significa: para minha tristeza). O possuidor de bens enfrentará muitas vezes uma realidade dolorosa e irritante, ao vê-los perdendo valor, quebrando, envelhecendo ou sendo roubados e corrompidos. Mas de acordo com outra versão: "Multiplicar bens multiplica disputas legais" ou "multiplica julgamento", quer dizer, lutas judiciais e conflitos de vários tipos (quem não conhece as reuniões de condomínio, disputas por vagas de estacionamento e outros?). Assim, quem multiplica bens por vezes se torna literalmente um "homem de disputas". Menos bens reduzirão, portanto, a preocupação, a dor ou os litígios legais.
"מרבה נשים מרבה כשפים"? "Multiplicar mulheres multiplica feitiçarias"?
יש להודות כי בימים אלו של מודעות גוברת והולכת למעמד האישה גם בהקשר המסורתי־הדתי, מתקשים רבים לקבל את אמירתו של הלל לגבי הקשר בין הנשים והכישוף, הנתפסת כאמירה מעליבה ופוגעת. אך העיון בספרות חז"ל מלמד כי אכן זו היתה הדעה ששררה בתקופתם. ראשיתה כבר בקביעת התורה כי "מכשפה לא תחיה" (שמות כב, יז) ובפרשנות שנתנו חכמים לעובדה שהתורה מזכירה "מכשפה" ולא "מכשף" (בבלי, סנהדרין סז ע"א: "מפני שרוב נשים מצויות בכשפים"). בכמה מקומות אכן מסופר על "נשים כשפניות", כגון אישה שהצליחה במעשה כישוף לעצור ספינה בלב ים (בבלי, שבת פא ע"ב), וכן מובא לחש שצריך אדם לומר כדי להיחלץ מפגיעתן של נשים מכשפות (וראשיתו במילים: "סלי צואה חמים לפיותיכן – נשים כשפניות..." [בבלי, פסחים קי ע"א]). גם המקרא מעיד על נשים שעסקו בכישוף (כגון "כשפיה הרבים" האמור באיזבל אשת אחאב [מלכים ב ט, כב]). עם זה מעידים המקורות על כך שגם גברים לא מעטים היו שטופים במנהגים אלה, כגון ה"מכשפים" שנגדם מדבר הנביא מלאכי (ג, ה), ובידינו ספר מתקופת חז"ל בשם "ספר הרזים" המציע לקוראיו לחשים ומעשים מאגיים רבים, וכולם בלשון זכר (כגון: "אם ביקשת לדחות רוח רעה שלא תבוא אל אשה בשעת לידתה ... כתוב [!] את [שמות] המלאכים האלה בטס של זהב ... ובעת לידתה קח ארבעה טסי כסף וכתוב עליהם את [שמות] המלאכים ותנם בארבע רוחות הבית, וכל רוח לא יעלה [עליה]"). מסתבר שהתפיסה המונחת ביסוד מאמרו של הלל עניינה בתדמית יותר מאשר במציאות. Deve-se admitir que nestes dias de crescente conscientização sobre o status da mulher, mesmo no contexto tradicional-religioso, muitos têm dificuldade em aceitar a declaração de Hillel sobre a conexão entre mulheres e feitiçaria, percebida como uma afirmação ofensiva e prejudicial. No entanto, o estudo da literatura de Chazal ensina que essa era realmente a opinião predominante em sua época. Sua origem encontra-se já na proibição da Torá de que "uma feiticeira não viverá" (Shemot 22:17) e na interpretação que os Sábios deram ao fato de que a Torá menciona "feiticeira" e não "feiticeiro" (Bavli, Sanhedrin 67a: "Porque a maioria das mulheres está envolvida em feitiçaria"). Em vários lugares é relatado sobre "mulheres feiticeiras", como uma mulher que conseguiu paralisar um navio no meio do mar com um ato de feitiçaria (Bavli, Shabat 81b), e é mencionado um encantamento que uma pessoa deve recitar para se livrar da influência de mulheres feiticeiras (e começa com as palavras: "Seli tzoah chamim lefioteichen – mulheres feiticeiras..." [Bavli, Pesachim 111a]). Mesmo o Tanach testemunha sobre mulheres que praticavam feitiçaria (como "suas muitas feitiçarias" mencionadas em Izavel, esposa de Achav [Melachim II 9:22]). Além disso, as fontes testemunham que também muitos homens estavam envolvidos nessas práticas, como os "feiticeiros" contra os quais o profeta Malachi se refere (3:5), e temos um livro da época de Chazal chamado "Sefer HaRazim", que oferece aos leitores encantamentos e atos mágicos, todos em linguagem masculina (como: "Se você deseja repelir um espírito maligno para que não venha sobre uma mulher durante o parto ... escreva [!] os nomes desses anjos em uma placa de ouro ... e no momento do parto pegue quatro placas de prata e escreva nelas os [nomes] dos anjos e coloque-as nas quatro direções da casa, e nenhum espírito virá [sobre ela]"). Parece que a concepção subjacente à declaração de Hillel diz respeito mais à imagem do que à realidade.